Η ψυχολογική διερεύνηση της συμπεριφοράς του οδηγού, του Αλέξανδρου Αστρινάκη.

Η ψυχολογική διερεύνηση της συμπεριφοράς του οδηγού έχει αξία όταν τα συμπεράσματα χρησιμεύουν για την οικοδόμηση κάποιων εργαλείων που θα βοηθήσουν να σωθούν ανθρώπινες ζωές. Σε αυτό διαφέρει η δουλειά αυτή από τις άλλες ψυχολογικές προσεγγίσεις. Στην κακή συμπεριφορά του οδηγού δεν υπάρχει δεύτερη ευκαιρία για να τη διορθώσει όπως γίνεται σε άλλες περιστάσεις όπως είναι η διαπαιδαγώγηση του παιδιού ή μέσα στο γάμο.

Όταν τραυματισθεί ή πεθάνει ένας άνθρωπος στο δρόμο όσο και να αλλάξει η συμπεριφορά του υπεύθυνου οδηγού το κακό δεν αναπληρώνεται.

Υπάρχουν διάφορες παγίδες στην μεθοδολογία για την κατανόηση την ψυχολογίας του “κακού” οδηγού με την έννοια ότι όσο πετυχημένη και αν είναι ψυχολογικά, αν δεν εξυπηρετεί το στόχο της μείωσης των «ατυχημάτων» παραμένει άχρηστη. Συχνά η συμπεριφορά αποδίδεται σε αγχώδεις αντιδράσεις που προέρχονται από τη γενικότερη κατάσταση στο δρόμο, συνθήκες πανικού ή και άγνοια της σωστής οδήγησης (ατζαμήδες). Μια άλλη τάση συσχετίζει τη συμπεριφορά με το χαρακτήρα του οδηγού: ανωριμότητα (νέοι που κάνουνε “κόντρες”), εγωισμό που τους κάνει να θέτουν τον εαυτό τους πάνω από τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας, ή ακόμη στην έλλειψη ορίων δηλαδή στην αποτελεσματικής αστυνόμευσης.

Θα προσπαθήσω να προσεγγίσω την ψυχολογία του οδηγού με τρεις διαφορετικές έννοιες που αφορούν το αμάξωμα – δέρμα, τη δυναμική της ομάδας εντός του αυτοκινήτου και τον μεταβατικό χώρο που αποτελεί το ίδιο το αυτοκίνητο.

Το αμάξωμα – δέρμα.

Το δέρμα είναι το περίβλημα του σώματος. Είναι αυτό το όργανο που μας ειδοποιεί για τα όρια του σώματος μας, τις επαφές τις κινήσεις τη θέση του. Είναι όργανο επικοινωνίας (η χειραψία) και ευχαρίστησης. Όταν ο οδηγός μπαίνει στο αυτοκίνητο η αίσθηση των ορίων του σώματος αλλοιώνεται. Το σώμα σχεδόν ακινητοποιείται σε μια θέση. Το αμάξωμα γίνεται το νέο “δέρμα”, τα όρια του σώματος επεκτείνονται, το σύστημα αντίληψης των ορίων, της θέσης, και της κίνησης του σώματος αλλάζουν ξαφνικά. Αποκτούμε ένα ατσάλινο δέρμα και τελικά ένα σώμα με τελείως διαφορετικές δυνατότητες στο χώρο. Η κίνηση του σώματος μας αποκτά τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αλλάζει το οπτικό πεδίο. Ακινητοποιούνται σχεδόν τα πόδια. Αυξάνεται η ταχύτητα των αντανακλαστικών κινήσεων. Μειώνονται συνολικά οι κινήσεις του σώματος, αυξάνεται όμως η απαιτούμενη ακρίβεια των κινήσεων αυτών. Στο μυαλό πολλών οδηγών ο τρόπος οδήγησης είναι τέχνη. Ανάλογα με τις ικανότητες και το χαρακτήρα του οδηγού υπάρχουν πολλοί τρόποι οδήγησης. Γεγονός είναι ότι πολλοί οδηγοί θεωρούν την οδήγηση ένα διασκεδαστικό παιχνίδι, διηγούνται με υπερηφάνεια πως κατάφεραν να αντιμετωπίσουν μια δύσκολη περίσταση οδήγησης και διατυμπανίζουν τις ικανότητες τους.

Τι επιπτώσεις έχει όμως σε ψυχολογικό επίπεδο το αμάξωμά – δέρμα; Η επέκταση των ορίων του σώματος από το δέρμα στο αμάξωμα θα αυξήσει τη  ναρκισσιστική ασφάλεια του οδηγού και θα αλλάξει σχεδόν την εξωτερική του εμφάνιση. Ο οδηγός δεν θα κρίνεται πλέον ανάλογα με την εμφάνιση του (χοντρός, ψηλός, κοντός, άσχημος, αρρενωπός) αλλά και με τι αμάξι οδηγεί. Η φανατική επιμέλεια της εξωτερικής εμφάνισης των αυτοκινήτων όσο και η “προσωποποίηση” τους, η προσπάθεια δηλαδή η εμφάνιση του αυτοκινήτου να “μιλάει” για τις ικανότητες του,  η απόδοση “χαρακτήρα” στο αυτοκίνητο από την αυτοκινητοβιομηχανία δείχνει πόσο έντονες είναι αυτές οι απαιτήσεις από τον αγοραστή αυτοκινήτου. Ο οδηγός δεν μπαίνει, φοράει το αυτοκίνητο. Αποκτά σχεδόν ένα διαφορετικό εαυτό. Η εξωτερική του εικόνα διαφέρει ανάλογα με τον τύπο αυτοκινήτου που οδηγεί. Ο τύπος και οι  ικανότητες του αυτοκινήτου ( σπορ, οικογενειακό, τζιπ, κλπ. ) μαρτυρούν ιδιότητες που θέλει να προβάλει ο οδηγός στον κοινωνικό του χώρο. Πολλές από τις ιδιότητες του αυτοκινήτου θα παίξουν αναπληρωματικό ρόλο σε πλευρές του οδηγού που δίκαια ή άδικα ο ίδιος τις φέρει βαρέως. Έτσι ένας αδύναμος σωματικά άνθρωπος μπορεί να πάρει ένα σπορ αυτοκίνητο μεγάλου κυβισμού, ένας με πρόβλημα ηλικίας να πάρει ένα ολοκαίνουριο αυτοκίνητο κ.ο.κ. Τα παραπάνω εξηγούν σε ένα βαθμό την μεγάλη αλλαγή που παρατηρείται στην συμπεριφορά πολλών οδηγών όταν οδηγούν. Ο οδηγός επωφελείται των ικανοτήτων του αυτοκινήτου, μπορεί να κινηθεί πολύ γρήγορα στο χώρο, τα γεγονότα λαμβάνουν διαφορετική διάσταση. Σε συνθήκες ατυχήματος μπορεί αρνούμενος την πραγματικότητα να πιστέψει ότι το ατύχημα αφορά άλλο αυτοκίνητο και όχι το δικό του. Μπορεί ακόμη και να αρνηθεί την ύπαρξη του ατυχήματος θεωρώντας ότι ο θόρυβος αφορούσε ένα άλλο γεγονός. Το αν θα ασχοληθεί ή όχι με το ατύχημα θα εξαρτηθεί από δύο αντικρουόμενα συναισθήματα. Το αίσθημα ενοχής και φροντίδας από τη μια και ο βαθμός αλεξιθυμίας από την άλλη.  Ένας αλεξίθυμος άνθρωπος ουσιαστικά αδιαφορεί για τον ανθρώπινο πόνο και ίσως είναι η συχνότερη περίπτωση σε περιπτώσεις εγκατάλειψης. Ένας άνθρωπος με φυσιολογικό αίσθημα ενοχής όχι μόνο θα προσπαθήσει να κάνει το καλύτερο σε περίπτωση που προκάλεσε το ατύχημα, θα σπεύσει σε βοήθεια και σε περιπτώσεις που ο ίδιος δεν έχει καμία ανάμιξη. Ο παρανοϊκός θα αποδώσει την αιτία του συμβάντος στο θύμα. Ο νάρκισσος θα θεωρήσει πως αποκλείεται να προκαλέσει ατύχημα , τόσο ικανός οδηγός που είναι. Ο ψυχαναγκαστικός δύσκολα θα κάνει εγκατάλειψη γιατί είναι ενοχοποιημένος και τυπικός, μια τάση μέσα του προς εγκατάλειψη όμως μπορεί να οφείλεται σε έντονη δυσαρέσκεια για την εμπλοκή του, το ανυπόφορο αίσθημα ενοχής που θα νιώσει όταν επισημοποιηθεί το ατύχημα, κυρίως όταν έχει και προβλήματα ναρκισσιστικού τύπου. Τέλος ο ψυχοπαθητικός θα αποφύγει την εμπλοκή του αφού οι κανόνες ηθικής για αυτόν είναι προσαρμοσμένοι στις ανάγκες του και δεν αποτελούν αντικειμενικό κριτήριο.

Ο μεταβατικός χώρος  του αυτοκίνητου.

Ως μεταβατικό χώρο του αυτοκινήτου εννοώ εκείνο τον χώρο, το εσωτερικό του αυτοκινήτου όπου οι επιβάτες μεταβιβάζουν συναισθήματα σχετικά με τον στόχο της μετακίνησης αλλά και της ψυχικής κατάστασης που βρίσκονται τη δεδομένη στιγμή. Είναι η στιγμή που το αυτοκίνητο περιέχει την επικοινωνία, τις απόψεις, τη συμπεριφορά των επιβατών.  Οι διεργασίες σε αυτό το χώρο, η επικρατούσα άποψη, ο στόχος της μετακίνησης, αν π.χ. κάποιοι πηγαίνουν σε διασκέδαση, εκδρομή, κηδεία ή στη δουλειά είναι αυτονόητο πως το κλίμα μέσα στο αυτοκίνητο είναι διαφορετικό. Επί πλέον η  διεκδίκηση της αρχηγίας, του βραβείου για τον εξυπνότερο ή για αυτόν με το καλύτερο χιούμορ όπως επίσης και οι ταυτίσεις θα επηρεάσουν τη διάθεση και τη συμπεριφορά του οδηγού. Σύντομα αυτή η κατάσταση θα οδηγήσει σε ομαδοποίηση των επιβατών του αυτοκινήτου. Εδώ πρέπει να μιλήσουν για μια καινούρια κατάσταση που αφορά τη δυναμική της ομάδας εντός του αυτοκινήτου.

Η δυναμική της ομάδας εντός του αυτοκινήτου.

Μετά από ένα σύντομο χρονικό διάστημα οι επιβάτες θα συγκροτηθούν σε ομάδα. Αυτό θα αλλάξει την εντός του αυτοκινήτου κατάσταση αφού, πέραν από το χαρακτήρα του οδηγού, στον τρόπο οδήγησης θα υπεισέλθει και η δυναμική της ομάδας. Το πρώτο συναίσθημα που θα νιώσουν τα μέλη είναι ο φόβος του αποκλεισμού από την ομάδα. Κατά συνέπεια ορισμένοι, θα σιωπούν ακόμη και αν διαφωνούν με κάποιες συμπεριφορές. Σε μια επόμενη φάση η ομάδα θα αναζητήσει τον αρχηγό της ο οποίος πιθανόν να είναι ο οδηγός του αυτοκινήτου. Η στάση της ομάδας απέναντι σε  ομάδες άλλων αυτοκινήτων θα είναι αμυντική. Συχνά θα επικρατήσει η παρανοϊκή άποψη ότι “εμείς είμαστε οι καλύτεροι και έχουμε πάντα δίκιο”. Ενισχυτικά για την σύμπνοια της ομάδας θα λειτουργήσουν κάποια παρανοϊκά  καταδικαστικά και απορριπτικά σχόλια για γεγονότα, καταστάσεις ή ανθρώπους που παρατηρούνται στο περιβάλλον. Η κατάσταση επιδεινώνεται όταν επικρατήσει στην ομάδα η άποψη της επιθετικής οδήγησης ή αν ο σκοπός της χρήσης του αυτοκινήτου είναι αυτός. Οποιοσδήποτε διαφωνήσει από φόβο μέσα στο αυτοκίνητο θα θεωρηθεί οπισθοδρομικός (ξενέρωτος) η ομάδα είναι δυνατό να μπει σε μια ομαδική μανία με υψηλές ταχύτητες, κόντρες και επικίνδυνους ελιγμούς. Το αίσθημα παντοδυναμίας και υπεροχής εκστασιάζει τους επιβάτες, η ένταση του κινδύνου αφαιρεί καταθλιπτικά συναισθήματα ενώ πιθανή συνυπάρχουσα ατυχηματοθηρία αυξάνει πολύ τις πιθανότητες ατυχήματος. Η απόφαση ή όχι για εγκατάλειψη θύματος θα εξαρτηθεί κυρίως από τη συνολική ηθική που επικρατεί στην ομάδα. Πιθανόν να υπάρξει διαφωνία. Σε αυτοί την περίπτωση κάποιοι θα αποσυρθούν, ευθύνες και η τελική απόφαση θα αφεθούν στον οδηγό. Είναι πιθανό να παρατηρηθούν συμπεριφορές διάσπασης και παρανοϊκής σύγκρουσης στο εσωτερικό της ομάδας.

Συμπερασματικά μπορώ να πω πως η μείωση της εγκατάλειψης εξαρτάται από τη μείωση του συνολικού αριθμού των ”ατυχημάτων”. Για να γίνει αυτό χρειάζεται μια πολυεπίπεδη παρέμβαση  από την οποία η ψυχολογία του οδηγού δεν μπορεί να μείνει έξω. Τι κάνουμε π.χ. Με τους οδηγούς που είναι εξαρτημένοι από αλκοόλ, ουσίες ή ηρεμιστικά; με αυτούς που πάσχουν από αλντσχάϊμερ ή επιληψία; με τους ψυχωσικούς που δεν ακολουθούν φαρμακευτική αγωγή;

Μαθήματα συμπεριφοράς οδηγών στη διαδικασία λήψης διπλώματος, αγωγή στα σχολεία όσον αφορά την επιθετική οδήγηση και την εξιδανίκευση του αυτοκινήτου, την αποδοχή του διαφορετικού, την αποδόμηση της αξίας του κινδύνου, την ανάλυση του κόστους – οφέλους της επιθετικής οδήγησης, σαφέστερη τοποθέτηση ορίων μέσω της αστυνόμευσης, συστήματα που βαθμολογούν συμπεριφορά και αποκλείουν τους επικίνδυνους οδηγούς μπορεί να είναι μερικές σκέψεις για την βελτίωση της κατάστασης.

ο Αλέξανδρος Αστρινάκης είναι ψυχίατρος – ψυχοθεραπευτής.

• Ομιλία στην εκδήλωση για την Παγκόσμια Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Τροχαίων που πραγματοποίησε ο SOS Τροχαία Εγκλήματα  στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ στις 19.11.2011
• ΠΗΓΗ: ΠΑΤΡΙΣ