“Κύριες κατευθύνσεις της σύγχρονης στρατηγικής οδικής ασφάλειας” Άρθρο του Γ. Κανελλαΐδη, Ομότιμου Καθηγητή ΕΜΠ

Η σύγχρονη στρατηγική οδικής ασφάλειας διεθνώς είναι η στρατηγική Ασφαλούς Συστήματος (Safe System) στην οδική κυκλοφορία. Πυρήνας –  καρδιά του Ασφαλούς Συστήματος είναι το Όραμα Μηδέν (Vision Zero) που εκφράζει το ανθρώπινο δικαίωμα για ασφαλή κινητικότητα χωρίς θανάτους και σοβαρούς τραυματισμούς. Τα στοιχεία του Ασφαλούς Συστήματος είναι οι ασφαλείς οδοί, οι ασφαλείς ταχύτητες, τα ασφαλή οχήματα, οι ασφαλείς χρήστες της οδού, η οργάνωση / διοίκηση του συστήματος και η έγκαιρη και αποτελεσματική επέμβαση μετά τη σύγκρουση.

Οι βασικές αρχές του Ασφαλούς Συστήματος είναι:

– Οι άνθρωποι κάνουν λάθη που ενδέχεται να οδηγήσουν σε οδικές συγκρούσεις.

– Το ανθρώπινο σώμα έχει περιορισμένη φυσική ικανότητα αντοχής στις δυνάμεις σύγκρουσης πριν τη σωματική βλάβη.

– Τα βασικά στοιχεία/ επίπεδα προστασίας του συστήματος πρέπει να ενισχύονται σε συνδυασμό ώστε να πολλαπλασιάζονται οι επιδράσεις τους και οι χρήστες της οδού να παραμένουν προστατευμένοι εάν ένα στοιχείο αποτύχει.

– Η ανθρώπινη ζωή αντιμετωπίζεται ως υπέρτατο αγαθό και δεν ανταλλάσσεται με άλλες προτεραιότητες.

Η ευθύνη για την οδική ασφάλεια είναι συλλογική και κατανέμεται μεταξύ των αρμόδιων για τον σχεδιασμό και τη λειτουργία του συστήματος της οδικής κυκλοφορίας και των χρηστών του. Οι υπεύθυνοι μηχανικοί του σχεδιασμού και της λειτουργίας του, τα όργανα της πολιτείας σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, οι νομοθετικές αρχές και οι αρχές επιτήρησης της κυκλοφορίας έχουν καθορισμένες θεσμικές αρμοδιότητες/ καθήκοντα και την τελική ευθύνη για την οδική ασφάλεια. Οι χρήστες έχουν την ευθύνη τήρησης των κανόνων της οδικής κυκλοφορίας. Στην στρατηγική του Ασφαλούς Συστήματος απαιτείται κατανόηση και διαχείριση της περίπλοκης και δυναμικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των ταχυτήτων, των οχημάτων, της οδικής υποδομής και της συμπεριφοράς των χρηστών της οδού με ολιστικό και ολοκληρωμένο τρόπο έτσι ώστε το άθροισμα των στοιχείων του συστήματος να συνδυάζεται για ένα μεγαλύτερο συνολικό αποτέλεσμα και εάν το ένα στοιχείο/ επίπεδο προστασίας αποτύχει τα άλλα να εξακολουθούν να αποτρέπουν θανάτους και σοβαρούς τραυματισμούς. Η οδική ασφάλεια πρέπει να είναι πρώτης προτεραιότητας στόχος και εγγενής σε κάθε απόφαση που λαμβάνεται για το σύστημα της οδικής κυκλοφορίας. Στο πλαίσιο αυτό, η αναβάθμιση της Παιδείας οδικής ασφάλειας των χρηστών της οδού και του προσωπικού των αρμοδίων φορέων της πολιτείας θα συμβάλει καθοριστικά στην επιτυχία των στόχων της στρατηγικής [1,2].

Κρίσιμο ζήτημα για την επιτυχία της στρατηγικής του Ασφαλούς Συστήματος είναι η αποδοχή της από την κοινωνία. Σημαντική προϋπόθεση για την αποδοχή είναι η κατανόηση των αρχών και της δομής της στρατηγικής. Απαιτείται να υπάρξει ειλικρινής δημόσιος διάλογος με αυτοκριτική διάθεση των εκπροσώπων της Πολιτείας ώστε να επιτευχθεί η ουσιαστική συμμετοχή της κοινωνίας στην απαιτούμενη συλλογική προσπάθεια για την βελτίωση της οδικής ασφάλειας. Αξίζει να αναφερθεί η παραδοχή των υπεύθυνων της Νέας Ζηλανδίας για τη στρατηγική οδικής ασφάλειας 2021-2030, ότι η κύρια αιτία της αποτυχίας επίτευξης του στόχου της στρατηγικής οδικής ασφάλειας της προηγούμενης περιόδου 2011 – 2020 ήταν οι περιορισμένες και ατελείς προσπάθειες που έγιναν για να πεισθεί η κοινωνία ότι είναι απαράδεκτο να χάνουν τη ζωή τους ή να τραυματίζονται σοβαρά αυτοί που κινούνται στο οδικό δίκτυο της χώρας [3].

Σύμφωνα με τη στρατηγική του Ασφαλούς Συστήματος που εφαρμόζεται στη Σουηδία, Ολλανδία, Νέα Ζηλανδία, Αυστραλία, χώρες που είναι στην πρωτοπορία της οδικής ασφάλειας, οι βασικές αιτίες των προβλημάτων οδικής ασφάλειας είναι οι ελλείψεις στον σχεδιασμό και στη λειτουργία του υφιστάμενου οδικού συστήματος που συμβάλλουν στην διακινδύνευση των χρηστών να εκτίθενται σε δυνάμεις που υπερβαίνουν σημαντικά την αντοχή του ανθρώπινου σώματος σε περίπτωση οδικών συγκρούσεων. 

Οι συνέπειες ενός μόνο λάθους ή μιας εσφαλμένης κρίσης στην οδική κυκλοφορία μπορεί να είναι αιτία ζωής ή θανάτου [1,3]. Οι χρήστες της οδού κάνουν λάθη συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που είναι προσεκτικοί και τηρούν τους κανόνες της οδικής κυκλοφορίας. 

Στην Παγκόσμια διάσκεψη της Στοκχόλμης [4] για την οδική ασφάλεια υιοθετήθηκε σύσταση για την αναβάθμιση της οδικής υποδομής με ενσωμάτωση των αρχών του Ασφαλούς Συστήματος. Οι ασφαλείς οδοί και οι ασφαλείς ταχύτητες είναι αλληλένδετα στοιχεία. Η ασφάλεια των ευάλωτων χρηστών της οδού είναι η λυδία λίθος του σχεδιασμού ασφαλών οδών.

Οι χρήστες της οδού δεν έχουν συνειδητοποιήσει τους κινδύνους από την κινητική ενέργεια, η οποία αναπτύσσεται σε περίπτωση οδικών συγκρούσεων με υψηλές ταχύτητες και υπερβαίνει το όριο που μπορεί να αντέξει το ανθρώπινο σώμα. Οι οδηγοί συνήθως διαμορφώνουν από την εμπειρία τους στην οδήγηση, την ψευδαίσθηση ότι η οδήγηση με ταχύτητες μεγαλύτερες του ορίου ταχύτητας έχει πολύ μικρές ή μηδαμινές επιπτώσεις, στην ασφάλειά τους. Αντιθέτως, οι οδηγοί έχουν συνειδητοποιήσει τους κινδύνους από τη δυναμική ενέργεια λόγω της επίγνωσης των κινδύνων που συνδέονται με τα ύψη (επίγνωση που διαμορφώνεται στους ανθρώπους από τις εμπειρίες τους στη διάρκεια της ζωής τους).

Εικόνα 1. Η κινητική ενέργεια του επιβατικού οχήματος που κινείται στο αριστερό μέρος είναι ισοδύναμη με τη δυναμική ενέργεια του οχήματος στο δεξιό μέρος.

Τα ανωτέρω αποτυπώνονται με σαφήνεια στην εικόνα 1 που έχει συνθέσει ο καθηγητής Claes Tingvall κύριος εμπνευστής του Ασφαλούς Συστήματος της οδικής κυκλοφορίας, όπου η κινητική ενέργεια του επιβατικού οχήματος στο αριστερό μέρος ισούται με τη δυναμική του ενέργεια στο δεξιό μέρος της εικόνας. Στο οδικό τμήμα του αριστερού μέρους της εικόνας 1, ο οδηγός κινείται με άνεση και υψηλή ταχύτητα αν και το βαρύ όχημα που τον πλησιάζει στο αντίθετο ρεύμα βρίσκεται σε ελάχιστη απόσταση. Αντίθετα, στο δεξιό μέρος της εικόνας, ο οδηγός κινείται με χαμηλή ταχύτητα για να διατηρήσει τον έλεγχο του οχήματός του λόγω του μεγάλου υψόμετρου και της έλλειψης προστατευτικών συστημάτων αναχαίτισης (Στηθαίων) [6].

Η αποδοχή της μείωσης των ορίων ταχύτητας από τους οδηγούς, συνεχίζει να είναι πρόκληση. Υπάρχει ανάγκη για αποτελεσματική πληροφόρηση/ευαισθητοποίηση της κοινωνίας για τη σχέση μεταξύ της ταχύτητας και των σοβαρών συνεπειών των οδικών συγκρούσεων σε θανάτους και σοβαρούς δια βίου τραυματισμούς, επικεντρωμένη στα θέματα της αντοχής του ανθρώπινου σώματος στις δυνάμεις που αναπτύσσονται στις οδικές συγκρούσεις και των επιπτώσεων της ταχύτητας [5,8,9].

Από τη διεθνή εμπειρία έχει διαφανεί ότι ευαισθητοποιημένες κοινωνικές ομάδες έχουν συμβάλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση περιοχών ήπιας κυκλοφορίας σε αστικές περιοχές με σημαντικό περιορισμό ταχυτήτων και απωλειών (casualties) στα οδικά ατυχήματα. Η υποστήριξη της οδικής ασφάλειας σε συνεργασία με τις κοινωνικές ομάδες που εκτιμούν την ποιότητα ζωής μπορεί να βοηθήσει στην αμφισβήτηση της κυριαρχίας της ταχύτητας, ιδιαίτερα στις αστικές περιοχές. Σύμφωνα με τις καλές πρακτικές διεθνώς, όταν η κοινωνική υποστήριξη σε ορισμένα μη δημοφιλή μέτρα για τη βελτίωση της οδικής ασφάλειας είναι χαμηλή ή η αποτελεσματικότητά τους δεν είναι αποδεδειγμένη, ενδείκνυται να πραγματοποιούνται πιλοτικές εφαρμογές των μέτρων με τη συμμετοχή του κοινού, ώστε να αποδειχθούν οι βελτιώσεις στην οδική ασφάλεια από την υλοποίηση των συγκεκριμένων μέτρων.

Στην προσέγγιση του Ασφαλούς Συστήματος, η αντοχή του ανθρώπινου σώματος στις εξωτερικές δυνάμεις που αναπτύσσονται στις συγκρούσεις και επομένως, οι αντίστοιχες ασφαλείς ταχύτητες είναι η κρίσιμη / βασική παράμετρος του σχεδιασμού ασφαλών οδών. Ένα επίσης βασικό ζήτημα στον σχεδιασμό ασφαλών οδών είναι η μείωση της πιθανότητας των λαθών των χρηστών της οδού. Ενώ στη παραδοσιακή προσέγγιση της οδικής ασφάλειας οι χρήστες είναι υπεύθυνοι να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους στις υφιστάμενες συνθήκες της οδού και του οδικού περιβάλλοντος, στην προσέγγιση του Ασφαλούς Συστήματος ο σχεδιασμός ασφαλών οδών είναι προσαρμοσμένος στους φυσικούς αντιληπτι-κούς και γνωστικούς περιορισμούς και στις ανάγκες όλων των χρηστών, ιδιαίτερα των ευάλωτων [5,8].

Υπάρχουν δύο θεωρήσεις των λαθών των χρηστών της οδού:

– Η εξατομικευμένη προσέγγιση εστιάζει μόνο στους χρήστες, κατηγορώντας τους για ανεύθυνη συμπεριφορά στην κυκλοφορία. Είναι η επικρατέστερη προσέγγιση στον παραδοσιακό σχεδιασμό.

– Η προσέγγιση του Ασφαλούς Συστήματος επικεντρώνεται στις συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι χρήστες της οδού, αντιμετωπίζει τα λάθη τους ως αστοχίες/ ανεπάρκειες του συστήματος της οδικής κυκλοφορίας και αναπτύσσονται προστατευτικά μέτρα ώστε να αποφεύγονται τα λάθη ή να μετριάζονται οι συνέπειές τους.

Κενά στα προστατευτικά μέτρα στο σύστημα της οδικής κυκλοφορίας προκύπτουν από δύο λόγους: από τις ανασφαλείς ενέργειες των χρηστών της οδού στο πεδίο και από τις λανθάνουσες συνθήκες/ ενυπάρχουσες παθογένειες του συστήματος (latent conditions). Αυτές οι παθογένειες προέρχονται από τις αποφάσεις ή/ και τις παραλείψεις των υπεύθυνων θεσμικών οργάνων για τον σχεδιασμό, την κατασκευή, τη λειτουργία και τη διοίκηση του συστήματος οδικής κυκλοφορίας. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθες λανθάνουσες συνθήκες [8]:

– Απουσία μόνιμης επιστημονικής επιτροπής με την ενδεδειγμένη σύνθεση για τον εκσυγχρονισμό/ επικαιροποίηση των Οδηγιών σχεδιασμού των οδών.

– Ανεπαρκής εκπαίδευση και κατάρτιση στην οδική ασφάλεια των υπεύθυνων μηχανικών.

– Προβλήματα στη συνεργασία και στον συντονισμό των αρμόδιων φορέων και υπηρεσιών.

– Πλημμελής διενέργεια Ελέγχων Οδικής Ασφάλειας

– Ανεπαρκής επίβλεψη και πλημμελής έλεγχος παραλαβής μελετών και έργων

– Διαφοροποίηση μεταξύ των συνθηκών λειτουργίας της οδού που είχαν ληφθεί υπόψη στη φάση σχεδιασμού του οδικού έργου και των πραγματικών συνθηκών λειτουργίας.

– Ανεπαρκής παρακολούθηση και αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων βελτίωσης της οδικής ασφάλειας που έχουν εφαρμοσθεί.

Εικόνα 2. Προϋποθέσεις για τον σχεδιασμό ασφαλών οδών

Βιώσιμη βελτίωση της οδικής ασφάλειας θα επιτευχθεί μόνον όταν η κοινωνία αποδεχθεί και υποστηρίξει τη συλλογική ευθύνη στη προσπάθεια εφαρμογής των απαραίτητων δράσεων οδικής ασφάλειας. Προϋπόθεση της επίτευξης του σκοπού και των στόχων της στρατηγικής του Ασφαλούς Συστήματος είναι η ριζική διαφοροποίηση του τρόπου αντιμετώπισης των ζητημάτων οδικής ασφάλειας. 

Για τη βελτίωση της οδικής ασφάλειας δεν αρκούν μόνο οι προσπάθειες βελτίωσης της συμπεριφοράς των χρηστών. Οι θάνατοι και οι σοβαροί τραυματισμοί στην οδική κυκλοφορία μπορεί να αποφευχθούν μέσω του συγχωρητικού σχεδιασμού των οδών, των εύκολα κατανοητών οδών από τους χρήστες και των ασφαλών ταχυτήτων (εικόνα 2). 

Το όραμα μηδέν είναι νοοτροπία και όχι ένας αριθμός [5,8].  Είναι επείγουσα ανάγκη οι υπεύθυνοι  μηχανικοί για τον σχεδιασμό των οδών να αφομοιώσουν τις αρχές του Ασφαλούς Συστήματος, να εξοικειωθούν με τις πρόσφατες εξελίξεις στα θέματα του ανθρώπινου παράγοντα στον σχεδιασμό των οδών και να ενημερωθούν για τη σχέση των επιλογών σχεδιασμού με τη συχνότητα και την σοβαρότητα των οδικών συγκρούσεων.

• ITF/OECD (2016), Zero Road Deaths and Serious Injuries: Leading a Paradigm Shift to a Safe System, OECD Publishing, Paris. http://dx.doi.org/10.1787/9789282108055-en
• ITF/OECD (2022), The Safe System Approach in Action. Research Report. https://www.itf-oecd.org/safe-system-approach-action-experience-based-guide-enhanced-road-safety.
• Road to Zero. New Zealand’s Road Safety Strategy 2020-2030. New Zealand Government. December 2019.
• Stockholm Declaration. Third Global Ministerial Conference on Road Safety: Achieving Global Goals 2030. Stockholm, 19–20 February 2020.
• Vardaki S., & G. Kanellaidis (2021). Safe Road Design through a Human Factors Perspective. 100th Annual Meeting of the Transportation Research Board (TRB), January, 2021. A Virtual Event.
• Larsson, P., & Tingvall, C.. The Safe System Approach – A Road Safety Strategy Based on Human Factors Principles. Proceedings of the 10th international conference on Engineering Psychology and Cognitive Ergonomics: applications and services – Volume Part II (pp. 19-28), Las Vegas, NV, 2013.
• Κανελλαίδης Γ. Πλαίσιο Στρατηγικής και Σχεδίου Δράσεων Οδικής ασφάλειας στην Ελλαδα, 2021-2030”. Προσκεκλημένη ομιλία στο 7^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οδικής Ασφάλειας, ΣΕΣ-Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Λάρισσα, 11-12 Οκτωβρίου 2018.
• Kanellaidis G. (2019). Safe Road Design. Invited speech. 9^th International Congress on Transportation Research. Transport 4.0: The Smart Evolution. October 24th -25th, 2019. Athens, Greece.
• Kanellaidis, G. & S. Vardaki (2017). Road Design through a Safe System Perspective. Proceedings of the 8th International Congress on Transportation Research in Greece, Transportation by 2030 Trends and Perspectives. September 27-29, 2017. Thermi, Thessaloniki.

 Αναδημοσίευση: www. ses.gr